پندنامه عطارپندنامه عطار، منظومه‌ای حکمی ـ اخلاقی، در قالب مثنوی و به زبان فارسی است. ۱ - صحت انتساباز میان آثار زیادی که به عطار نسبت داده شده است، بعضی مثنوی پندنامه را قطعاً از عطار دانسته‌اند، [۱]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۲۲۸، چاپ جواد فاضل، تهران.
[۲]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، ج۱، ص۱۷۳، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
[۳]
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، ج۱، ص۵۵۲، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
اما برخی دیگر ضمن این‌که این انتساب را رد نکرده‌اند در آن تردید روا داشته‌اند [۴]
محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، ج۱، ص۷۵ـ۷۶، تهران ۱۳۵۳ ش.
و یا با احتیاط بیشتری ضمن اصیل شمردن این منظومه، آن را «عطارگونه» و بیش و کم از عطار دانسته‌اند. [۵]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۲۶۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۶]
عبدالحسین زرین کوب، با کاروان حله، ج۱، ص۱۶۲، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۷]
عبدالحسین زرین کوب، صدای بال سیمرغ: درباره زندگی و اندیشه عطار، ج۱، ص۱۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
۲ - محتوا و محاسناین کتاب ، که در چاپ مصحَّح سیلوستر دوساسی ۸۵۳ بیت و ۷۹ عنوان دارد، با ستایش خداوند آغاز می‌شود و شاعر ابتدا به ذکر نشانه‌‌های قدرت پروردگار می‌پردازد و از پیامبرانی چون نوح و لوط و ابراهیم سخن به میان می‌آورد، سپس به اوصاف پیامبر اکرم پرداخته، وجودش را رحمة للعالمین می‌داند. شاعر به خلفای راشدین اشاره کرده، از علی علیه‌السلام به عنوان «باب مدینه علم » یاد می‌کند و در ادامه از فضیلت ائمه دین سخن می‌گوید [۸]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
و بعد از مناجات به موضوع اصلی کتاب می‌پردازد.
۲.۱ - پندها و اندرزهااندرزهای پندنامه متنوع و در زمینه‌‌های گوناگون است، از قبیل آداب زندگی، بهداشت و تندرستی، مهمان نوازی، بخشش و جوانمردی و کشورداری. ۲.۲ - اصل ایماناز مضامین دیگر پندنامه اصل ایمان است که در شش چیز خلاصه می‌گردد: یقین ، خوف ، رجا ، توکل ، محبّت ، حیا . ۲.۳ - خطاب‌های لطیفاز ویژگی‌های پندنامه لطف خطاب‌های متنوع آن است که گویی شاعر با مرید یا شاگردی عزیز و تشنه آموختن سر و کار دارد و او را با خطاب‌های مهرآمیز می‌خواند، همانند:ای جان عزیز، [۹]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۷۷، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
ای پسر، [۱۰]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۷۶، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
ای هوشیار، [۱۱]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۸۲، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
ای اخی، [۱۲]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۹۶، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
ای جان پدر. [۱۳]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۸۷، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
۳ - چاپهاچاپهای زیادی از پندنامه در کشور‌های مختلف به عمل آمده است که می‌توان به اینها اشاره کرد: چاپ ساسی (پاریس، ۱۸۱۹)، با مقابله و بازنویسی ع روح بخشان (تهران ۱۳۷۳ ش)؛ چاپ جی. اچ. هندلی (لندن ۱۸۰۹)؛ چاپ تقی حاتمی (تهران ۱۳۱۶ ش) [۱۴]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۶۲۳ـ ۶۲۴، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۱۵]
سعید نفیسی، جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، تهران ۱۳۲۰ ش.
[۱۶]
محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، ج۱، ص۱۰، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۱۷]
رضامصطفوی سبزواری، «عطار در شبه قاره هند: پژوهشی در نسخه‌‌های خطی و چاپی و شرحهای آثار عطار»، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، قند پارسی، ش ۸ (پاییز ۱۳۷۳).
۴ - ترجمههاترجمههای متعددی از پندنامه وجود دارد که اهم آن‌ها عبارت‌اند از: ترجمه احمد راشد خلوتی به عربی (مصر ۱۲۸۹)؛ اَمْری ادرنوی به ترکی منظوم، [۱۸]
کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۵۹، ترجمه رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۱۹]
سعید نفیسی، جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۲۰ ش.
ساسی به فرانسه؛ نسلمن به آلمانی؛ بارون اریک هرملین به سوئدی. [۲۰]
کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، ترجمه رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۲۱]
سعید نفیسی، جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، تهران ۱۳۲۰ ش.
۵ - شرحهاهمچنین شرحهای متعددی بر پندنامه نوشته شده که از جمله آنهاست: شرح شعوری (متوفی ۱۱۰۵) [۲۲]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «عطار»
؛ شرح مصطفی متخلص به شمعی (متوفی ۱۰۰۹) [۲۳]
کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۵۹، ترجمه رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
شرح محمدیه تصنیف محمد کلدی هندی در لاهور [۲۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۴، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، تهران ۱۳۶۹ ش.
شرح حاج محمد مراد (استانبول ۱۲۵۲) [۲۵]
سعید نفیسی، جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۲۰ ش.
شرح محمدبن غلام اکبر خوشابی و محمدبن غلام محمد گلهوی. [۲۶]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌‌های خطی فارسی پاکستان، ج۷، ص۱۸۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۶ - استقبال در هنداستقبال از پندنامه عطار در شبه قاره هند کم نظیر بوده و این تألیف، حتی به عنوان کتاب درسی هم، در حوزه‌‌های علمیه تدریس می‌شده است. حاشیه‌‌هایی هم بر آن نوشته شده است، مانند تحشیه پندنامه به زبان اردو از مولانا سجاد حسین، مدرس اول مدرسه عالیه فتحپوری دهلی. [۲۷]
رضامصطفوی سبزواری، «عطار در شبه قاره هند: پژوهشی در نسخه‌‌های خطی و چاپی و شرحهای آثار عطار»، ج۱، ص۱۲، قند پارسی، ش ۸ (پاییز ۱۳۷۳).
پندنامه در شبه قاره بارها چاپ و شرح شده است [۲۸]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۶۲۳ـ ۶۲۴، تهران ۱۳۵۲ ش.
و گاه پس از شرح و ترجمه، نام‌های جدیدی بر آن نهاده‌اند، از جمله ترجمه آن به اردو به نام تحفة الابرار از مفتی غلام سرور لاهوری. [۲۹]
رضامصطفوی سبزواری، «عطار در شبه قاره هند: پژوهشی در نسخه‌‌های خطی و چاپی و شرحهای آثار عطار»، ج۱، ص۱۱، قند پارسی، ش ۸ (پاییز ۱۳۷۳).
[۳۰]
سفیر اختر راهی، ترجمه‌‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی، ج۱، ص۵۳، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش.
[۳۱]
سفیر اختر راهی، ترجمه‌‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی، ج۱، ص۳۳۸، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش.
۷ - فهرست منابع(۱۱) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش. (۱۲) سفیر اختر راهی، ترجمه‌‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش. (۱۳) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران. (۱۴) عبدالحسین زرین کوب، با کاروان حله، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۵) عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۵۷ ش. (۱۶) عبدالحسین زرین کوب، صدای بال سیمرغ: درباره زندگی و اندیشه عطار، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۷) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش. (۱۸) محمدبن ابراهیم عطار، پندنامه، به تصحیح و تحشیه سیلوستر دوساسی، چاپ ع روح بخشان، تهران ۱۳۷۳ ش. (۱۹) محمدحسن فروزانفر، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، تهران ۱۳۵۳ ش. (۲۰) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۲۱) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ ش. (۲۲) رضامصطفوی سبزواری، «عطار در شبه قاره هند: پژوهشی در نسخه‌‌های خطی و چاپی و شرحهای آثار عطار»، قند پارسی، ش ۸ (پاییز ۱۳۷۳). (۲۳) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. (۲۴) سعید نفیسی، جستجو در احوال و آثار فریدالدین عطار نیشابوری، تهران ۱۳۲۰ ش. (۲۵) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش). ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پندنامه»، شماره۲۸۴۶. |